Krztusiec jest chorobą zakaźną wywołana przez pałeczki Bordetella pertussis, które atakują nabłonek rzęskowy układu oddechowego. Ciężki kaszel w przebiegu tej choroby może skutkować groźnymi powikłaniami. Przed chorobą chroni wytworzenie tzw. odporności zbiorowej za pomocą szczepień ochronnych. Jakie warianty szczepień przeciwko krztuścowi są dostępne w Polsce?
Czym jest krztusiec i co go wywołuje?
Krztusiec to choroba zakaźna wywołana przez pałeczki bakteryjne Bordetella pertussis, które atakują nabłonek rzęskowy układu oddechowego. Mniej poważną odmianą choroby jest krztusiec rzekomy (parakrztusiec), wywoływany z kolei przez pałeczki Bordetella parapertussis. Krztuścem i parakrztuścem zarażamy się drogą kropelkową, natomiast źródłem zakażenia jest inny chory lub nosiciel. Zakażenie rozwija się w drogach oddechowych, gdzie pod wpływem toksyny wydzielanej przez bakterie następuje martwica nabłonka, szczególnie tchawicy. Obumieranie komórek nabłonka skutkuje nasileniem odruchu kaszlu oraz produkcją bardzo dużej ilości gęstego śluzu.
Czy krztusiec jest groźny?
Pałeczki Bordetella pertussis występują powszechnie na całym świecie. Bakteria jest zjadliwa ze względu na swoje komponenty, m.in. adhezyny, które umożliwiają przyleganie i kolonizację górnych dróg oddechowych człowieka oraz toksyny, np. toksynę krztuścową i cytotoksynę tchawiczą. Ta ostatnia odpowiedzialna jest za uszkodzenie nabłonka oddechowego, dające bardzo charakterystyczny objaw: nasilony kaszel. Organizm próbuje za jego pomocą pozbyć się gęstej wydzieliny, którą bardzo trudno wykrztusić.
W wyniku wprowadzenia szczepień przeciwko krztuścowi (w Polsce w 1960 roku), liczba zachorowań na tę chorobę zdecydowanie spadła – odnotowano ich prawie 100-krotny spadek. Wcześniej krztusiec był częstą przyczyną zgonów u dzieci poniżej 1. roku życia. Przez wiele lat po wprowadzeniu szczepień sytuacja epidemiologiczna była zadowalająca, natomiast na przestrzeni ostatnich 2 dekad (a dokładniej od połowy lat 90. XX wieku) obserwuje się ponowny wzrost zapadalności na krztusiec, głownie w okresie sezonowych epidemii. Tendencję wzrostu zachorowań naukowcy wiążą ze zjawiskiem wygaszania odporności, które obserwowane jest w krajach, w których wprowadzono powszechne szczepienia z komponentą acelularną.
W roku 2016 odnotowano w Polsce aż 6856 przypadków krztuśca. Najliczniej chorującymi grupami wiekowymi są pacjenci w wieku: 15-19 oraz 60-64 lat, z tendencją do przesunięcia zachorowań na starsze grupy wiekowe. Krztusiec wciąż stanowi zagrożenie dla małych dzieci, ponieważ u nich choroba charakteryzuje się najcięższym przebiegiem.
Jakie objawy towarzyszą krztuściowi?
Krztusiec charakteryzuje się wysoką zakażalnością, zwłaszcza wśród nieuodpornionych domowników chorych osób oraz u małych dzieci. Okres wylęgania krztuśca wynosi od 5 do 21 dni.
Przez pierwsze 2 tygodnie obserwujemy zwykle dość niecharakterystyczne objawy ze strony górnych dróg oddechowych przypominające przeziębienie (katar, nieżyt górnych dróg oddechowych). W upływie 4-6 tygodni u chorego pojawiają się pierwsze napady uporczywego kaszlu zakończone świstem krtaniowym, często występujące z odkrztuszaniem gęstej wydzieliny, a nawet powodujące wymioty. U małych dzieci w tym okresie może dojść do licznych powikłań, w tym bezdechów, które mogą skutkować śmiercią z powodu niedotlenienia mózgu. Po kilkunastu tygodniach następuje etap zdrowienia, w którym obserwuje się stopniowe ustępowanie objawów, w tym kaszlu.
Odgłos kaszlu dziecka chorego na krztusiec:
Jakie powikłania może dać krztusiec?
Krztusiec u dzieci
Grupą chorych najbardziej narażoną na powikłania są nieszczepione niemowlęta w pierwszym półroczu życia. Do powikłań możemy zaliczyć: zapalenie płuc, zaburzenia rytmu serca, drgawki, bezdechy czy uszkodzenie mózgu.
Krztusiec u dorosłych
W grupie chorych dorosłych obserwujemy następujące powikłania: zapalenie płuc, omdlenia, złamania żeber w wyniku nadmiernego kaszlu, wybroczyny spojówkowe, utrata masy ciała oraz zaburzenia snu. Z wiekiem powikłania mogą być poważniejsze.
Leczenie krztuśca
Wczesne rozpoznanie i rozpoczęcie leczenia, jeszcze w pierwszym okresie (okres nieżytowy), może złagodzić przebieg choroby. W leczeniu krztuśca stosuje się antybiotyki, których dawka uzależniona jest od masy i wieku pacjenta. Długość antybiotykoterapii wynosi od 5 do 14 dni w zależności od zastosowanego antybiotyku.
Zastosowanie antybiotyków w późniejszym etapie rozwoju choroby niestety nie wpływa na poprawę jej przebiegu, ale pozwala na usunięcie bakterii z dróg oddechowych, co hamuje rozprzestrzenianie się choroby.
Szczepienia przeciw krztuścowi
Stosowanie szczepień pozwala na wytworzenie skutecznej ochrony pacjenta przed krztuścem. Ważna jest ochroną niemowląt i małych dzieci, ponieważ właśnie u nich notuje się najwięcej przypadków o ciężkim przebiegu klinicznym. Najmniejsze dzieci (przed ukończeniem 6 tygodnia życia), które jeszcze nie mogą być zaszczepione, są chronione przez odporność zbiorowiskową pod warunkiem, że dostateczny procent społeczeństwa jest zaszczepiony.
Szczepienia na krztusiec występuje w dwóch formach – obie skojarzone są ze składnikami przeciwko tężcowi i błonicy. Pierwszym z nich są bezpłatne szczepienia pełnokomórkowe – zawierające całe, inaktywowane pałeczki krztuśca o dużej liczbie różnych antygenów. Alternatywą są pełnopłatne szczepienia bezkomórkowe – acelularne, które zawierają mniej rodzajów antygenów bakteryjnych – w ilości od 1 do 5.
Krztusiec w PSO
W Polsce szczepienie przeciwko krztuścowi jest obowiązkowe. Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO) na rok 2018 pierwszą dawkę szczepienia przeciw krztuścowi podaje się dziecku po ukończeniu 6. tygodnia życia. Szczepionkę podaje się w schemacie: 3 pierwsze dawki w pierwszym półroczu (co 8 tygodni), a następnie dawka uzupełniająca w 16. miesiącu życia.
Odporność poszczepienna nie trwa wiecznie: przeciwciała zanikają po ok. 5 latach w przypadku wariantu bezkomórkowego i po ok 10 latach po bezpłatnym wariancie pełnokomórkowym. Dlatego też, aby utrzymać odporność na krztusiec u dzieci i młodzieży, oprócz dawek podstawowych i uzupełniającej, podaje się jeszcze dawki przypominające w 6. i 14. roku życia, również obowiązkowe.
Nowe, zjadliwe szczepy
Badania epidemiologiczne z ostatnich lat podają, że pałeczki Bordetella pertussis wykształciły oporność na niektóre składniki szczepionki (tzw. zjawisko presji selekcyjnej), przez co łatwiej się nimi można zarazić. Zwiększone krążenie takich mutantów bakterii zachodzi bardziej dynamicznie od czasu powszechnego wprowadzenia szczepień o mniejszej różnorodności antygenów w składzie, indukujących węższy zakres odpowiedzi immunologicznej (szczepionki wysokoskojarzone).
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), biorąc pod uwagę m. in. powyższe wzmianki naukowe, rekomenduje państwom stosującym szczepienia pełnokomórkowe pozostawienie jej w kalendarzach szczepień. WHO przyjęło ponadto strategię, zgodnie z którą szczepienia zalecane są dodatkowo przede wszystkim kobietom ciężarnym w III trymestrze ciąży (27.-36. tydzień ciąży), osobom, które przebywają w najbliższym otoczeniu nowo narodzonego dziecka (strategia kokonu) oraz pracownikom służby zdrowia, który przebywają wśród pacjentów narażonych na ciężki przebieg choroby (np. na oddziałach intensywnej terapii).
Osobom, które miały bliski kontakt z chorym, a które nie były szczepione, również zaleca się uodpornienie na krztusiec
Dlaczego szczepimy się przeciwko krztuścowi?
Celem szczepień jest nie tylko uzyskanie zarówno indywidualnej, swoistej odporności, jak również uzyskanie z czasem odporności środowiskowej (odporności populacyjnej).
Nadal jedyną skuteczną strategią ograniczenia zachorowań na krztusiec oraz ograniczenia wydatków związanych z leczeniem i rekonwalescencją pacjentów pozostaje stosowanie szczepień według obowiązującego kalendarza (PSO) oraz działania zgodne z rekomendacjami ekspertów.
Literatura:
- Bednarek, i wsp., „Szczepienia ochronne w profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci”, Warszawa 2018, PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
- Magdzik, i wsp., „Wakcynologia (wydanie II, poszerzone i aktualizowane)”,Bielsko-Biała 2007, α-medica press.
- Zgliczyński W.S., Cianciara D., „Szczepienia ochronne dzieci i młodzieży w Polsce – wybrane zagadnienia”, Analizy BAS, 2015, 2(122), 1-10.
- Polak, A. Lutyńska, „Znaczenie szczepów Bordetella pertussis niewytwarzających czynników zjadliwości w epidemiologii krztuśca”, Postepy Hig Med. Dosw, 2017, 71, 367-379.
5.I. Paradowska-Stankiewicz, J. Rudowska, „Pertussis in Poland in 2015”, Przegląd Epidemiologiczny,2017, 71(4), 481-485.
- https://www.mp.pl/szczepienia/ekspert/blonica_tezec_krztusiec_ekspert/188148,jaka-jest-aktualna-sytuacja-epidemiologiczna-krztusca-w-polsce
- Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 31 października 2017r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2018.