Od momentu odkrycia w 1796 roku przez Edwarda Jennera pierwszej szczepionki (była to szczepionka na ospę prawdziwą) udało się stworzyć wiele skutecznych preparatów uodparniających i znacznie zmniejszyć śmiertelność z powodu chorób zakaźnych. Lista groźnych drobnoustrojów, przeciwko którym do tej pory nie ma żadnych szczepień ochronnych jest niestety wciąż bardzo długa, co daje ogromne pole do działania dla naukowców z całego świata.
Poniżej wymieniono najważniejsze choroby, przeciwko którym szczepionki są aktualnie w trakcie badań:
Zakażenie wirusem HIV
W latach osiemdziesiątych podjęto pierwsze próby stworzenia szczepionki skierowanej przeciwko wirusowi HIV. Klasyczne metody oparte na pobudzaniu limfocytów do wytworzenia swoistych przeciwciał okazały się jednak nieskuteczne, z powodu skłonności wirusa do częstych mutacji i zdolności do unikania odpowiedzi immunologicznej. Prawdziwym przełomem w tej dziedzinie było opublikowane w 2009 roku badanie o nazwie RV 144 – odpowiednia kombinacja dwóch rodzajów szczepionek nowego typu doprowadziła do spadku częstości infekcji o 31% w porównaniu do placebo. Pomimo tego, że wyniki badania RV 144 nie były wystarczające, by uznać metodę jako skuteczną, dały podstawę do dalszych prób. Obecnie na świecie prowadzone są intensywne badania na dużych grupach osób wykorzystujące zmodyfikowany protokół badania RV 144 mający zmaksymalizować jego skuteczność. Pierwszych rezultatów możemy spodziewać się już w 2020 roku.
Malaria
Będąc jedną z najczęstszych (216 milionów przypadków w 2016 roku) chorób zakaźnych na świecie, stanowi poważny problem państw leżących w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Ogromną nadzieję pokłada się w szczepionce o nazwie RTS,S skierowanej przeciwko antygenom Plasmodium falciparum, gatunku zarodźca malarii odpowiedzialnego za najcięższy, często kończący się zgonem przebieg choroby. Szczepionka ta, indukując odporność komórkową i humoralną, uniemożliwia pierwotniakom wniknięcie do komórek wątroby we wczesnej fazie infekcji. Długoletnie badania wykazały skuteczność RTS,S w zapobieganiu malarii u niemowląt i małych dzieci, dla których choroba ta jest szczególnie groźna. W 2015 roku produkt otrzymał pozytywną opinię Europejskiej Agencji Leków, co zapewnia mu licencję handlową oraz potwierdza jego jakość i skuteczność. W latach 2018-2022 planowane jest wdrożenie rutynowych szczepień RTS,S na terenie afrykańskich państw: Ghany, Kenii oraz Malawi w celu dalszej analizy produktu w warunkach rzeczywistych.
Gruźlica
Rzadko spotykana już w Polsce, lecz wciąż bardzo rozprzestrzeniona w krajach rozwijających się gruźlica jest przyczyną zgonu ponad miliona osób rocznie (dane z 2016 roku). Szczepionka BCG, stosowana na świecie od prawie stu lat (od 1921 roku) pozostaje jedyną dostępną ochroną. Chroni ona jedynie przed najcięższymi postaciami gruźlicy – gruźliczym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i postacią rozsianą – powikłaniami najczęściej prowadzącymi do śmierci. Nie ma za to wpływu na częstość zachorowań u dorosłych, zwłaszcza na postać płucną, w związku z czym nie zapobiega rozprzestrzenianiu się choroby drogą kropelkową. Wskutek wdrożenia przez WHO programu zmniejszenia do minimum zapadalności i śmiertelności z powodu gruźlicy do 2035 roku, pilnie poszukiwana jest nowa forma szczepionki. Aktualnie prowadzone badania nie przyniosły na razie zadowalającego rezultatu. Nieliczne preparaty w 2017 roku przedostały się do III fazy badań klinicznych.
Zakażenie wirusem RSV
Wirus RSV jest głównym drobnoustrojem odpowiedzialnym za infekcje dolnych dróg oddechowych u dzieci. Pomimo długoletnich badań do tej pory nie udało się stworzyć skutecznej szczepionki. W 2017 do III fazy badań klinicznych przedostała się szczepionka o nazwie RSV F Nanoparticle, przeznaczona dla kobiet w ciąży. Przeciwciała klasy IgG powstające po zaszczepieniu przedostają się przez łożysko do płodu, zapewniając mu ochronę. Mechanizm ten wykorzystywany jest obecnie przy immunizacji kobiet w ciąży szczepionkami przeciwko tężcowi, błonicy oraz krztuścowi oraz inaktywowaną szczepionką przeciwko grypie.
Zakażenie wirusem Zika
Opisany w 1947 roku wirus przenoszony przez komary z rodzaju Aedes przez długi czas nie był uznawany za groźny patogen. Dopiero podczas epidemii w Brazylii w 2016 roku, odkryto związek między infekcją wirusem Zika w ciąży a zwiększonym ryzykiem rozwoju małogłowia i ciężkich wad neurologicznych u płodu. Światowa Organizacja Zdrowia, świadoma tych powikłań, opracowała strategię postępowania w celu przeciwdziałania infekcji. Wtedy też rozpoczęły się prace nad potencjalną szczepionką przeciwko wirusowi. Szczególną uwagę należy zwrócić na szczepionki DNA oraz mRNA (aktualnie w II fazie badań klinicznych), których mechanizm działania różni się od dotychczas powszechnie stosowanych preparatów. Opiera się na wprowadzeniu do organizmu cząsteczki kwasu nukleinowego kodującego białka wirusa i indukowaniu przy ich pomocy długotrwałej odporności humoralnej i komórkowej bez ryzyka związanego z wprowadzaniem kompletnego wirusa do ustroju.
Opracowanie i dopuszczenie nowej szczepionki do obrotu zajmuje obecnie 15-18 lat. Do czasu wyprodukowania nowych szczepionek pozostaje nam zabezpieczanie siebie i naszych dzieci szczepionkami już dostępnymi – o potwierdzonym bezpieczeństwie i skuteczności.
Bibliografia:
http://www.who.int/research-observatory/monitoring/processes/health_products/en/
http://www.malariavaccine.org/malaria-and-vaccines/first-generation-vaccine/rtss
Vaccari M, Poonam P, Franchini G. Phase III HIV vaccine trial in Thailand: a step toward a protective vaccine for HIV. Expert Rev. Vaccines 9(9), 997–1005 (2010)
http://www.iavi.org/how-to-help/learn/how-vaccines-work/types-of-vaccines
https://www.niaid.nih.gov/diseases-conditions/zika-vaccines
http://sites.path.org/cvia/our-disease-targets/respiratory-syncytial-virus/