Odra, świnka i różyczka są chorobami wirusowymi wieku dziecięcego, które mogą być przyczyną poważnych powikłań ze strony wielu układów i narządów. Szczepienia ochronne zapobiegają tym chorobom praktycznie w 100%.
Czym jest odra i co ją wywołuje?
Odra (ang. measles) jest chorobą zakaźną wywołaną przez wirusa odry z rodzaju Morbillivirus. Choroba charakteryzuje się bardzo ostrym przebiegiem oraz dużym stopniem zakaźności. Wirus przenoszony jest drogą powietrzno-kropelkową i wnika do organizmu przez błony śluzowe dróg oddechowych.
W 2015 roku w Polsce odnotowano 48 przypadków odry, przy czym najwyższą zapadalność odnotowano wśród dzieci poniżej 5 r.ż. Aż 12 osób było nieszczepionych, z czego 3 przypadki stanowiły niemowlęta w wieku przed przystąpieniem do szczepień obowiązkowych. U niemowląt choroba rozwija się dość rzadko, z uwagi na krążenie w krwiobiegu specyficznych przeciwciał przekazanych od matki (pod warunkiem, że była ona szczepiona).
Według aktualnych zaleceń WHO, aby potwierdzić u pacjenta diagnozę w kierunku odry konieczne jest wykonanie badania na obecność specyficznych przeciwciał IgM w laboratorium posiadającym niezbędne akredytacje po upływie 7 dni od pojawienia się wysypki. We wcześniejszym stadium choroby metoda serologiczna może dać wyniki fałszywie ujemne. Wykonuje się wtedy badanie wykrywania RNA wirusa metodą RT-PCR z wymazu z nosa lub gardła, ewentualnie z moczu.
Okres wylęgania odry wynosi średnio od 8 do 12 dni – w tym czasie z reguły nie obserwuje się objawów. Po okresie wylęgania następuje etap nieżytowy, który charakteryzuje się wysoką gorączką, bólem gardła, zapaleniem krtani oraz suchym kaszlem. Do najbardziej charakterystycznych objawów odry należy jednak wysypka plamisto-grudkowa, która początkowo pojawia się za uszami dziecka, na twarzy i szyi, później na kończynach oraz tułowiu. Początkowo plamy są niewielkich rozmiarów, z czasem przechodzą w postać gruboplamistą (plamy zlewają się ze sobą, później zaczynają się łuszczyć). Innym typowym objawem są plamki Koplika – małe, białe zmiany z czerwoną obwódką w obrębie błony śluzowej jamy ustnej.
Wśród powikłań pozostawionych przez odrę należy wymienić: zapalenie płuc (będące główną przyczyną zgonów w przebiegu odry), zapalenie oskrzeli, ucha środkowego i krtani. Nawet po 10 latach od przebycia odry może wystąpić podostre stwardniające zapalenie mózgu, które może prowadzić do trwałego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, a nawet do śmierci.
W przypadku zachorowania stosuje się leczenie objawowe, tj. leki przeciwgorączkowe, na kaszel, przeciwdrgawkowe itp. Najskuteczniejszą strategią w walce z odrą są obowiązkowe szczepienia.
Czym jest świnka i co ją wywołuje?
Świnka (ang. mumps) jest chorobą zakaźną o ostrym przebiegu wywołaną wirusem świnki (rodzaj Rubulavirus). Na świnkę chorują przede wszystkim dzieci w wieku szkolnym. Zakażenie wirusem następuje drogą kropelkową. Wirus zajmuje głównie nabłonek oraz układ limfatyczny gardła, co powoduje charakterystyczny obrzęk ślinianek przyusznych (rzadziej podżuchwowych i podjęzykowych).
Przed wprowadzeniem obowiązku szczepień przeciwko śwince choroba występowała powszechnie, atakując również osoby dorosłe, u których przebieg oraz powikłania mogą być znacznie poważniejsze.
Choroba rozwija się około 16-18 dni (okres z reguły bezobjawowy) po czym pojawiają się pierwsze symptomy, tj. wysoka temperatura, bóle głowy, mięśni, obrzęk i bolesność ślinianek przyusznych (jednej lub obu). Gorączka ustępuje po ok. 4 dniach, natomiast obrzęk utrzymuje się do około 8 dni. Schorzenie może przebiegać bez zajęcia ślinianek – u takich osób występuje wtedy jedynie nieżyt dróg oddechowych.
Z uwagi na fakt, że zapalenie ślinianek może być spowodowane innymi patogenami, w tym bakteryjnymi, ważne jest, by pacjenta dobrze zdiagnozować. Wśród dostępnych metod diagnostycznych wyróżniamy metodę PCR identyfikującą RNA wirusa z posiewu z jamy ustnej wykonywaną w pierwszych 1-3 dniach występowania objawów. Inne metody laboratoryjne pozostają bezużyteczne z uwagi na trudność w ustaleniu odpowiednich norm diagnostycznych. Brak jest też konkretnych wytycznych odnośnie leczenia, które pozostaje, tak jak w przypadku odry, jedynie objawowe.
Wśród najczęstszych powikłań po przebytej śwince należy wymienić zwłaszcza: zapalenie jądra oraz najądrza. Z tego powodu, świnka jest bardzo niebezpieczna u chłopców, którzy osiągnęli już dojrzałość płciową oraz dorosłych mężczyzn. Do innych powikłań należą: zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, zapalenie trzustki, jajników lub tarczycy.
Czym jest różyczka i co ją wywołuje?
Różyczka (ang. rubella) jest chorobą zakaźną występującą wyłącznie u ludzi wywoływaną wirusem różyczki z rodzaju Rubivirus, przenoszącym się z człowieka na człowieka drogą powietrzno-kropelkową. Wirus atakuje błony śluzowe jamy nosowo-gardłowej, gdzie wnika do organizmu i namnaża się w nabłonku oraz tkance limfatycznej górnych dróg oddechowych (po 7 dniach od zakażenia pojawia się również we krwi).
Różyczka występuje z uogólnioną wysypką plamisto-grudkową koloru różowego, która pojawia się najpierw na twarzy, później zaś szybko rozprzestrzenia się po całym ciele. Obserwuje się również powiększenie węzłów chłonnych (utrzymujące się czasem do kilku tygodni) i niewysoką gorączkę (poniżej 38⁰C). Z uwagi jednak na niecharakterystyczne objawy oraz przebieg bezobjawowy występujący u około 25-50% pacjentów rozpoznanie tej jednostki chorobowej pozostaje często niepełne.
Prawidłowe rozpoznanie różyczki obejmuje bowiem objawy kliniczne oraz wyniki badania laboratoryjnego, polegające na identyfikacji wirusa z nosa i gardła za pomocą metody PT-PCR (można pobrać materiał do badania już w pierwszym dniu objawów) lub wykazania znamiennego wzrostu przeciwciał IgM w surowicy krwi lub ślinie do 5. dnia od pojawienia się wysypki.
Dla zdrowia publicznego różyczka ma spore znaczenie przede wszystkim z powodu wywoływania poważnych wad wrodzonych płodu w przypadku zakażenia w okresie ciąży. Zakażenie płodu następuje poprzez łożysko, po czym rozwija się zespół różyczki wrodzonej obejmujący wady budowy serca, narządu wzroku i słuchu, uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego i wiele innych. Im wcześniej nastąpi zakażenie, tym większe ryzyko dla płodu: objawy występują u 85% noworodków, jeśli matka zachorowała na różyczkę w pierwszych 12 tyg. ciąży, u 50% dzieci, gdy zakażenie nastąpiło między 13. a 16. tyg. ciąży i w 25% przypadków, jeśli do zakażenia doszło w III trymestrze.
W 1988 roku wprowadzono obowiązkowe szczepienia przeciw różyczce. Początkowo szczepienia obowiązkowe obejmowały dziewczynki w 13. roku życia. Od 2004 roku, czyli od momentu wprowadzenia do obowiązkowego Programu Szczepień Ochronnych (PSO) szczepionki skojarzonej MMR, szczepienia przeciwko różyczce obejmują również chłopców.
Oprócz skutecznej profilaktyki szczepiennej, brak jest celowanego leczenia przyczynowego. W momencie rozwinięcia się choroby u pacjenta stosuje się wyłącznie leczenie objawowe, skupione na obniżeniu gorączki i hamowaniu uogólnionego stanu zapalnego.
Do powikłań wywołanych przebytą różyczką należą: zapalenie stawów u starszych dziewcząt i kobiet, a także małopłytkowa skaza krwotoczna i krwawienia z nosa, które cofają się po kilku bądź kilkunastu dniach bez następstw. Rzadko może wystąpić również zapalenie mózgu. Najgroźniejszym powikłaniem jest jednak wyżej wspomniany zespół różyczki wrodzonej u dzieci kobiet zakażonych wirusem różyczki w okresie ciąży – stąd obowiązek zabezpieczenia populacji przed patogenem.
Szczepionka MMR i Program Szczepień Ochronnych
W Polsce dostępne są obecnie dwa rodzaje szczepionek skojarzonych: trójskładnikowa MMR, która zabezpiecza przed odrą, świnką i różyczką (zawierająca żywe wirusy pozbawione możliwości wywołania choroby, tzw. atenuowane) oraz 4 składnikowa MMRV, która oprócz odry, świnki i różyczki, zabezpiecza również przed ospą wietrzną.
Zgodnie z PSO na rok 2018 szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce jest w Polsce szczepieniem obowiązkowym. Pierwszą dawkę (szczepienie podstawowe) podaje się dziecku w 13.-15. miesiącu życia. Z uwagi na uzyskanie przez pewne osoby (5% populacji) zbyt małej odporności po pierwszej dawce, program szczepień przewiduje podanie drugiej dawki (szczepienie przypominające) w 10. roku życia dziecka.
Dzieci, które otrzymały dwie dawki skojarzonej szczepionki MMR w poprzednich latach życia, nie wymagają podawania trzeciej dawki. Przebycie zachorowania na odrę, świnkę lub różyczkę nie jest przeciwwskazaniem do szczepienia. Szczepienie można przeprowadzić po upływie co najmniej 4 tygodni od wyzdrowienia. Nie należy szczepić szczepionką skojarzoną przeciw odrze, śwince i różyczce 4 tygodnie przed planowaną ciążą.
Sytuacja epidemiologiczna
Odra
Pomimo obowiązującego w wielu krajach programu szczepień, w Europie w samym 2013 roku odnotowano 31 tys. przypadków odry. Utrzymujące się statystyki są wynikiem m.in. działalności ruchów antyszczepionkowych i związanego z tym spadku realizacji szczepień, z uwagi na nieprawdziwe doniesienia o ich związku z autyzmem u dzieci.
Świnka
Pomimo szczepień, na świnkę w Polsce choruje co roku ponad 2 tys. osób. W 2015 r. w Polsce zanotowano 2208 przypadków zachorowań, natomiast w 2016 roku – 1978 przypadków. Licząc od roku 2004, obserwuje się utrzymującą tendencję do spadku zapadalności na świnkę we wszystkich grupach wiekowych, od kiedy szczepionka MMR została wprowadzona do obowiązkowego programu szczepień ochronnych. Dlatego polityka podtrzymania oraz kontroli schematu PSO znajduje uzasadnienie.
Różyczka
W 2015 roku w Polsce zanotowano 2027 zachorowań na różyczkę. Co ciekawe, nie zarejestrowano ani jednego przypadku zespołu różyczki wrodzonej, do czego przyczynił się skutecznie działający schemat szczepień ochronnych zapewniający odporność populacyjną. Wśród zgłaszanych zachorowań największą zapadalność na różyczkę notowano w grupie małych dzieci w wieku od 0-4 lat (ok. 44% wszystkich przypadków).
Literatura:
- A. Bednarek, i wsp., „Szczepienia ochronne w profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci”, Warszawa 2018, PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
- W. Magdzik, i wsp., „Wakcynologia (wydanie II, poszerzone i aktualizowane)”,Bielsko-Biała 2007, α-medica press.
- M.R. Korczyńska, „Measles in Poland in 2015”, Przegląd Epidemiologiczny, 2017, 71(3), 311-318.
- M.R. Korczyńska, „Mumps in Poland in 2015”, Przegląd Epidemiologiczny, 2017, 71(3), 327-331.
- M.R. Korczyńska, „Rubella in Poland in 2015”, Przegląd Epidemiologiczny, 2017, 71(3), 319-326.
- Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 31 października 2017r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2018.