Pneumokoki – czym są, jakie choroby wywołują, obowiązek szczepień
Pneumokoki, czyli dwoinki zapalenia płuc, to bakterie powodujące przede wszystkim zakażenia dróg oddechowych, może także zakażać inne układy i narządy. Zakażenia tymi drobnoustrojami mogą być przyczyną groźnych powikłań, zwłaszcza u małych dzieci, dlatego od niedawna szczepionka przeciwko pneumokokom figuruje jako obowiązkowa w Programie Szczepień Ochronnych.
Czym są pneumokoki?
Pneumokoki (Streptococcus pneumonie) występują powszechnie na całym świecie i uważane są za częstą przyczynę zakażeń bakteryjnych u małych dzieci. Najbardziej podatnymi na zakażenie grupami są dzieci poniżej 2 r.ż. i dorośli powyżej 65 r.ż. Z powodu zakażenia pneumokokami rocznie na całym świecie umiera nawet 1 mln dzieci w wieku poniżej 5 lat.
Bezobjawowi nosiciele pneumokoków stanowią zagrożenie dla innych, wrażliwych na Streptococcus pneumonie osób. Do zakażeń dochodzi najczęściej w większych zbiorowiskach dziecięcych (żłobki, przedszkola, szkoły), poprzez bezpośredni kontakt z chorym bądź nosicielem. Chorobę przenosimy drogą powietrzno-kropelkową, a bakterie kolonizują górne drogi oddechowe – gardło i/lub jamę nosową.
Co wywołują pneumokoki?
Pneumokoki są czynnikiem wywołującym dwa rodzaje zakażeń: nieinwazyjne oraz inwazyjne (IChP). Te pierwsze występują w postaci ostrego zakażenia górnych dróg oddechowych (np. zapalenia zatok nosowych i gardła), charakterystycznego zapalenia ucha środkowego oraz zapalenia oskrzeli i płuc.
Najgroźniejszą formą zakażenia jest jednak IChP, czyli inwazyjna choroba pneumokokowa, która prowadzi do ciężkich powikłań zagrażających życiu. Bakteria przełamuje bariery ochronne organizmu i dostaje się do krwi, a wraz z nią do innych narządów. Mamy wtedy do czynienia z sepsą (posocznicą), która może prowadzić np. do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Do IChP dochodzi najczęściej u dzieci poniżej 5 r.ż.
Pneumokoki – obowiązek szczepień
Należy pamiętać, że z uwagi na fakt, że bakterie występują powszechnie w naszym środowisku, skuteczną metodą walki z tym patogenem pozostaje profilaktyka za pomocą szczepień ochronnych.
W skład szczepionki wchodzą oczyszczone fragmenty komórki bakterii Streptococcus pneumoniae (wielocukry otoczki bakteryjnej), które stanową główną antygenową komponentę szczepionki. Układ odpornościowy noworodków jest niestety niedojrzały, dlatego aby wydajnie go zastymulować, do produkcji szczepionek wykorzystuje się specjalnie przygotowane, wyselekcjonowane typy serologiczne pneumokoków. Tak przygotowane szczepionki chronią przede wszystkim przed szczepami bakterii, które najczęściej prowadzą do inwazyjnej choroby pneumokokowej.
W naszym kraju dostępne są dwa rodzaje szczepionek przeciwko pneumokokom:
- Szczepionka skoniugowana – PCV, pneumococcal conjugate vaccine – w tym preparacie polisacharydowe antygeny są połączone z immunogennym białkiem nośnikowym, którego obecność wzmaga odpowiedź przeciwciał oraz pamięć immunologiczną. Szczepionki skoniugowane stosuje się u dzieci do ukończenia 2 r.ż., ponieważ dobrze sprawdzają się niemowląt, u których układ immunologiczny jest niedojrzały. Wśród szczepionek skoniugowanych wyróżnia się szczepionki m.in. 10-walentne, które można podawać dzieciom do 5 roku życia, oraz 13-walentną, którą można podać zarówno dzieciom, jak i dorosłym (także osobom w podeszłym wieku).
- Szczepionka polisacharydowa – PPSV, pneumococcal polysacharide vaccine –odpowiedzialna za ochronę przed 23 najczęstszymi typami pneumokoków, wywołującymi około 80% postaci inwazyjnej choroby pneumokokowej w Polsce, również opornej na antybiotykoterapię. Szczepionka PPSV jest stosowana jedynie powyżej 2 roku życia u osób z grup ryzyka (przewlekle chorzy i osoby starsze).
Szczepienie na pneumokoki w programie szczepień ochronnych (PSO)
Zgodnie Programem Szczepień Ochronnym (PSO) na rok 2018, szczepionkę przeciwko pneumokokom podaje się dzieciom, które:
- urodziły się po 31 grudnia 2016 roku,
- lub są szczególnie narażone na zakażenie, co wynika z sytuacji klinicznej bądź epidemiologicznej.
Szczepienia w populacji ogólnej
Szczepienie przeciw inwazyjnemu zakażeniu pneumokokami u dzieci nienależących do grup ryzyka obejmuje podanie dwóch dawek szczepienia podstawowego (w odstępach 8 tygodniowych) w 1 roku życia oraz trzeciej dawki szczepienia podstawowego (uzupełniającej) w 2 roku życia (co najmniej po upływie 6 miesięcy od 2. dawki szczepienia podstawowego), o ile producent szczepionki nie wskazuje innego schematu uodpornienia w ulotce dołączonej do opakowania.
Szczepienia w grupach ryzyka
U dzieci z określonych grup ryzyka pełen schemat szczepienia powinien składać się z czterech dawek szczepienia podstawowego, o ile producent szczepionki nie wskazuje innego schematu uodpornienia w danej grupie ryzyka i dla wieku dziecka.
Grupy ryzyka:
1) dzieci od 2 miesiąca życia do ukończenia 5 roku życia:
a) po urazie lub z wadą ośrodkowego układu nerwowego, przebiegającą z wyciekiem
płynu mózgowo-rdzeniowego,
b) zakażone HIV,
c) po przeszczepieniu szpiku, przed/po przeszczepieniu narządów wewnętrznych lub przed/po wszczepieniu implantu ślimakowego;
2) dzieci od 2 miesiąca życia do ukończenia 5 roku życia chorujące na:
a) przewlekłe choroby serca,
b) schorzenia immunologiczno-hematologiczne, w tym małopłytkowość idiopatyczną, ostrą białaczkę, chłoniaki, sferocytozę wrodzoną,
c) asplenię wrodzoną, dysfunkcję śledziony, po splenektomii lub po leczeniu immunosupresyjnym,
d) przewlekłą niewydolność nerek i nawracający zespół nerczycowy,
e) pierwotne zaburzenia odporności,
f) choroby metaboliczne, w tym cukrzycę,
g) przewlekłe choroby płuc, w tym astmę;
3) dzieci od 2 miesiąca życia do ukończenia 12 miesiąca życia urodzone przed ukończeniem 27 tygodnia ciąży.
Skuteczność i bezpieczeństwo szczepionki
Z przeprowadzonych do tej pory badań klinicznych wynika, że wśród dzieci, które przeszły kompletne szczepienie szczepionką PVC, doszło do zmniejszenia częstości zachorowania na inwazyjną chorobę pneumokokową. Zastosowanie szczepionki miało również wpływ na zredukowanie zjawiska nosicielstwa Streptococcus pneumoniae w jamie nosowo-gardłowej.
Z uwagi na to, iż szczepionki przeciwko pneumokokom nie powodują poważnych skutków ubocznych, są uznawane za bezpieczne. Jeśli już pojawiają się odczyny poszczepienne w ciągu 1-3 dni po zaszczepieniu, to z reguły dotyczą one reakcji alergicznych w miejscu wstrzyknięcia, zaczerwienienia, bolesności lub obrzęku. Bardzo rzadko zdarza się, by szczepienie wywołało ciężkie, niekorzystne następstwa zdrowotne.
Ważne, by pamiętać o tym, że wprowadzenie szczepień na pneumokoki do PSO nie zabezpiecza w 100% dziecka przed zakażeniami, gdyż nie wszystkie krążące w przyrodzie serotypy Streptococcus pneumoniae wchodzą w skład szczepionki. Kalendarz szczepień przyczynia się jednak do redukcji łącznej liczby zakażeń pneumokokowych inwazyjnych u dzieci oraz osób dorosłych narażonych na infekcję tym patogenem.
Literatura:
- A. Bednarek, i wsp., „Szczepienia ochronne w profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci”, Warszawa 2018, PZWL Wydawnictwo Lekarskie
- W. Magdzik, i wsp., „Wakcynologia (wydanie II, poszerzone i aktualizowane)”,Bielsko-Biała 2007, α-medica press.
- J.A. Bocchini, i wsp., “Policy Statement—Recommendations for the Prevention of Streptococcus pneumoniae Infections in Infants and Children: Use of 13-Valent Pneumococcal Conjugate Vaccine (PCV13) and Pneumococcal Polysaccharide Vaccine (PPSV23)”, Pediatrics, 2010, 126(1), 186-190.
4. https://www.mp.pl/szczepienia/ekspert/pneumokoki_ekspert/161652,jakie-sa-przeciwwskazania-do-szczepienia-przeciwko-pneumokokom
5. Tarahomjoo S, “Recent Approaches in Vaccine Development against Streptococcus pneumoniae”, J Mol Microbiol Biotechnol, 2014, 24(4), 215-227.
- Grzesiowski P i wsp., „Invasive pneumococcal disease in children up to 5 years of age in Poland”, Eur J Clin Microbiol Infect Dis., 2008, 27, 883-885.
- Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 31 października 2017r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2018.
