Szczepienia poekspozycyjne

Postępowanie poekspozycyjne to działanie podejmowane po kontakcie z czynnikiem zakaźnym lub materiałem potencjalnie zakaźnym, mające na celu redukcję ryzyka wystąpienia zakażenia u osoby narażonej. Obejmuje ono zarówno swoiste uodpornienie bierne, jak i czynne.

Swoiste uodpornienie bierne polega na podaniu gotowych przeciwciał natychmiast neutralizujących dany patogen (np. laseczki tężca), jak i swoiste uodpornienie czynne, czyli szczepienie stymulujące układ odpornościowy do wytworzenia przeciwciał przeciw drobnoustrojowi, z jakim organizm miał kontakt.

Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (tzw. kalendarzem szczepień) do szczepień poekspozycyjnych zalicza się m.in. szczepienia przeciw błonicy i tężcowi oraz przeciw wściekliźnie. Są to szczepienia bezpłatne, refundowane z budżetu państwa.

Błonica

Szczepienia poekspozycyjne p/błonicy dotyczą osób narażonych na zakażenie ze względu na kontakt z chorymi na błonicę. Ponieważ nie występuje ona w Polsce, szczepienie to dotyczy osób stykających się z tą chorobą w egzotycznych krajach podczas podróży. Można je wykonać szczepionką przeciw błonicy lub skojarzoną przeciw błonicy i tężcowi. Liczba dawek i schemat szczepienia powinny być zgodne ze wskazaniami producenta szczepionki i zaleceniami lekarskimi.

Tężec

Szczepienia poekspozycyjne przeciw tężcowi dotyczą osób zranionych, narażonych na zakażenie tężcem (np. uszkodzenie skóry zabrudzonym narzędziem). Szczepienie na tężec w takim przypadku także można wykonać szczepionką przeciw tężcowi lub skojarzoną przeciw błonicy i tężcowi. W tym przypadku oczywiście również liczba dawek i schemat szczepienia powinny być zgodne ze wskazaniami producenta szczepionki i zaleceniami lekarskimi. Zgodnie z zawartymi w kalendarzu szczepień wytycznymi, w zależności od historii szczepień pacjenta oraz poziomu ryzyka wystąpienia zakażenia, postępowanie opiera się na szczepieniu przeciw tężcowi i ewentualnym podaniu gotowych przeciwciał w surowicy (tzw. immunoglobulinie przeciwtężcowej):

Wścieklizna

Wścieklizna jest jedyną chorobą zakaźną, która u 100% chorujących prowadzi do śmierci. Nie ma na nią lekarstwa, istnieje jednak możliwość profilaktyki przed- i poekspozycyjnej.

Leczenie poekspozycyjne po kontakcie z wirusem wścieklizny obejmuje miejscowe leczenie rany, uodpornienie czynne za pomocą szczepionki i bierne uodpornienie immunoglobuliną przeciw wściekliźnie. Obowiązek szczepienia poekspozycyjnego dotyczy osób narażonych na zakażenie wskutek styczności ze zwierzęciem chorym lub podejrzanym o zakażenie wirusem wścieklizny.

Szczepienie odbywa się zgodnie z zalecaną przez producenta liczbą dawek i schematem szczepienia, a kwalifikacji do szczepienia udziela lekarz specjalistycznej poradni chorób zakaźnych. Szczepienie powinno odbyć się jak najszybciej po ekspozycji. PSO dopuszcza wstrzymanie się z rozpoczęciem szczepienia do momentu potwierdzenia wścieklizny u zwierzęcia, jeśli możliwe było poddanie go 15-dniowej obserwacji weterynaryjnej albo zbadanie zwierzęcia przyżyciowo lub pośmiertnie. Zgodnie z wytycznymi kalendarza szczepień w postępowaniu poekspozycyjnym p/wściekliźnie uwzględnia się rodzaj kontaktu ze zwierzęciem i stan zdrowia zwierzęcia w chwili narażenia oraz podczas obserwacji.

Inne szczepienia poekspozycyjne

Oprócz powyżej wymienionych, jako szczepienie poekspozycyjne traktuje się również szczepienie przeciw odrze wykonywane do 72 godzin po ekspozycji. W przypadku zastosowania gotowych przeciwciał (immunoglobulin), należy odczekać przynajmniej 5-6 miesięcy, by podać szczepionkę p/odrze.

W przypadku ekspozycji na wirusa ospy wietrznej, zalecane jest podanie szczepionki p/ospie wietrznej do 72 godzin od kontaktu z osobą chorą. Badania kliniczne pokazują, że takie działanie jest w 90% skuteczne.

Postępowanie poekspozycyjne w przypadku kontaktu nieuodpornionej kobiety ciężarnej z różyczką polega wyłącznie na podaniu niespecyficznej immunoglobuliny. Takie postępowanie nie zawsze jednak okazuje się skuteczne. Podawanie szczepionek atentowanych, czyli zawierających żywe, osłabione patogeny (np. szczepionka p/różyczce) kobietom w ciąży jest przeciwwskazane.

Postępowanie po ekspozycji na wirusa zapalenia wątroby typu A polega na zastosowaniu nieswoistej immunoglobuliny lub szczepionki. Postępowanie takie ma sens pod warunkiem jego zastosowania do 2 tygodni od ekspozycji.

W przypadku noworodków matek zakażonych wirusem zapalenia wątroby typu B zaleca się podanie szczepionki oraz swoistej immunoglobuliny (HBIG). Polski kalendarz szczepień nie zawiera jednak rekomendacji dotyczących stosowania HBIG, a profilaktyka u wszystkich noworodków w Polsce polega na ich rutynowym szczepieniu w 1. dobie życia. Generalną zasadą jest wykonanie pełnego cyklu szczepień w przypadku kontaktu z potencjalnym źródłem WZW B, a gdy źródło kontaktu ma pewny status serologiczny dodatni prócz szczepionki zawsze należy podać swoistą immunoglobulinę.

LITERATURA:

1. Czajka H., Wysocki J.: Szczepienia w profilaktyce chorób zakaźnych. Vademecum. Wyd. HELPMED, Kraków 2010, s. 133-8.
2. Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 31 października 2017 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2018.