Tężec. Szczepionka przeciwko tężcowi w Programie Szczepień Ochronnych
Tężec to choroba wywoływana przez beztlenową laseczkę tężca Clostridium tetani, która atakuje układ nerwowy. Możemy się nią zarazić m.in. podczas pracy w ogrodzie – poprzez kontakt zanieczyszczonej ziemi z raną na skórze. Chorobie można na szczęście zapobiec dzięki szczepieniom, dzięki czemu należy do rzadkości. Co mówi na ten temat Program Szczepień Ochronnych?
Czym jest tężec i co go wywołuje?
Tężec to choroba wywoływana przez beztlenową laseczkę tężca (Clostridium tetani), która atakuje układ nerwowy. Przebieg choroby jest ostry i związany z bolesnymi skurczami mięśni i ich nadmiernym napięciem. Tężec w Polsce jest chorobą rzadko występującą, jednak mimo postępu medycyny wciąż charakteryzuje się dużą śmiertelnością wśród chorujących.
Tężcem możemy zarazić się m.in. poprzez kontakt zanieczyszczonej ziemi zawierającej przetrwalniki tężca z raną na skórze. Laseczka tężca potrzebuje warunków beztlenowych, aby się rozwijać – sprzyja temu środowisko rany zanieczyszczonej kurzem, glebą i odchodami zwierząt. Okres wylęgania choroby wynosi od 3 do 21 dni, choć w niektórych przypadkach może trwać nawet kilka miesięcy. Choroba nie przenosi się z człowieka na człowieka ani ze zwierząt na człowieka.
Clostridium tetani produkuje neurotoksyny – m.in. tetanospazminę, która początkowo wydzielana lokalnie do zakażonej rany, dociera w końcu do ośrodkowego układu nerwowego i hamuje uwalnianie przekaźników blokujących w synapsach nerwowych, co daje charakterystyczne objawy u chorego: nadmierne napięcie oraz skurcz mięśni szkieletowych (tzw. porażenie spastyczne).
Czy tężec jest groźny?
Biorąc pod uwagę powszechność występowania laseczki i samych przetrwalników Clostridium tetani w środowisku człowieka, o zakażenie rany nietrudno. Nawet banalne skaleczenia u osób nieszczepionych lub niedostatecznie często szczepionych mogą prowadzić do śmierci w wyniku zakażenia tężcem. Około 40% wszystkich przypadków tężca kończy się śmiercią mimo stosowania intensywnej terapii.
Szacuje się, że w latach 2000-2003 z powodu tężca noworodkowego umierało rocznie ponad 250 tys. noworodków na świecie. Dzięki zastosowaniu szczepionek przeciwtężcowych w krajach rozwijających się, w 2008 roku szacunkowa liczba zgonów noworodków na świecie spadła do 50 tys. rocznie (dane Światowej Organizacji Zdrowia). Obecnie w Polsce odnotowuje się zaledwie kilkanaście przypadków tężca rocznie, głównie dzięki wprowadzonej dyscyplinie obowiązku szczepień ochronnych. Dla przykładu, w 2015 roku zanotowano 12 przypadków tężca w Polsce, z czego 4 okazały się śmiertelne (były to osoby w podeszłym wieku). W Polsce od wielu lat nie obserwuje się przypadków tężca u noworodków.
Czym jest tężec noworodkowy?
Tężec noworodkowy występuje głównie w krajach rozwijających się, gdzie stanowi istotny problem. Dotyczy on dzieci nieuodpornionych matek, u których doszło do zakażenia podczas porodu w warunkach niehigienicznych, typowo przy podwiązywaniu pępowiny (np. porody uliczne). Tężec u najmłodszych dzieci jest szczególnie trudny w leczeniu.
Aby nie doszło do powrotu tężca w Polsce, tradycja szczepień ochronnych powinna być kontynuowana przez jak największy procent populacji (bliski 95-100%), co sprzyja wytworzeniu tzw. odporności zbiorowej. W celu zabezpieczenia siebie oraz swoich dzieci przed tężcem wystarczy się zaszczepić.
Jakie objawy towarzyszą chorobie?
Pierwszymi objawami, które mogą się pojawić w przebiegu tężca, są uczucie drętwienia i ból w okolicy zanieczyszczonej rany, a następnie niepokój, złe samopoczucie i wzmożone napięcie mięśniowe. W późniejszym okresie, gdy choroba się rozwinie, u chorego obserwuje się skurcze i zwiększone napięcie mięśni. Może dojść do rozwoju bolesnego szczękościsku uniemożliwiającego jedzenie i picie, a także do charakterystycznego spastycznego wygięcia ciała w łuk oraz zaburzeń oddychania spowodowanych porażeniem mięśni oddechowych. Po 2 tyg. pojawiają się dodatkowo problemy z ciśnieniem krwi, gorączka, zlewne poty o zaburzenia pracy serca, które mogą doprowadzić do zagrażającego życiu nagłego zatrzymania krążenia. W pełnoobjawowej formie tężca może również dochodzić do licznych złamań kości w wyniku nadmiernych skurczów mięśni.
Leczenie tężca
Główną metodą zapobiegania tężcowi jest profilaktyka, którą dzielimy na przedekspozycyjną i poekspozycyjną. Profilaktyka przedekspozycyjna to nic innego jak szczepienia przeciw tężcowi, które zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych na 2018 rok są obowiązkowe i rozpoczynają się po ukończeniu 6. tygodnia życia. Profilaktyka poekspozycyjna jest w naszym kraju również postępowaniem obowiązkowym, o które powinien zadbać lekarz – obejmuje ona podanie szczepionki przeciw tężcowi i/lub antytoksyny tężcowej u osób z zanieczyszczonymi ranami, u których potencjalnie choroba mogłaby się rozwinąć.
Leczenie tężca oprócz swoistej szczepionki i/lub antytoksyny tężcowej, opiera się na podaniu metronidazolu (chemioterapeutyku o działaniu bakteriobójczym). Bardzo ważne jest, by w przypadku poważnej rany została ona prawidłowo opracowana chirurgicznie, tak by usunięto z niej wszelkie zanieczyszczenia i martwe tkanki. W razie rozwoju tężca uogólnionego, u pacjentów ze szczękościskiem stosuje się żywienie przez sondę, a u tych mających trudności w prawidłowym oddychaniu – intubację. Pacjentom doświadczającym bolesnych skurczów mięśni podaje się leki zmniejszające ich napięcie.
Szczepionka przeciw tężcowi
Substancją czynną w szczepionce przeciwko tężcowi jest anatoksyna tężcowa (toksoid tężcowy; nie mylić z antytoksyną). Substancja ta w trakcie produkcji szczepionki zostaje pozbawiona swoich właściwości toksycznych przez poddanie jej działaniu np. wysokiej temperatury. W strukturze cząsteczki pozostawiony jest natomiast składnik odpowiedzialny za immunogenność, czyli wywołanie odporności immunologicznej w organizmie. Tak przygotowana cząsteczka zawarta w szczepionce pozwala na wykształcenie u zaszczepionej osoby odporności czynnej – to znaczy takiej, która powstaje naturalnie w naszym organizmie w wyniku działania obcego antygenu. Dzięki temu komórki naszego układu odpornościowego zyskują zdolność do wytwarzania swoistych przeciwciał (w tym przypadku są to przeciwciała przeciwko anatoksynie tężcowej).
Szczepionki przeciw tężcowi dostępne są jako szczepionki pojedyncze (T) lub szczepionki skojarzone przeciwko większej liczbie chorób. Przykładami mogą być szczepionki przeciw 2 chorobom, które oprócz toksoidu tężca zawierają również toksoid błoniczy (Td i DT) oraz przeciw 3 chorobom – zawierające toksoid błoniczy i dodatkowo inaktywowane komórki pałeczek krztuśca (DTwP). Istnieją też szczepionki z większą ilością antygenów przeciw innym chorobom.
Tężec w PSO
Szczepienie przeciw tężcowi jest w Polsce obowiązkowe. Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO) na rok 2018, szczepienie podstawowe przeciwko tężcowi obejmuje cztery dawki szczepionki skojarzonej DTP.
Szczepienie obowiązkowe przeciw tężcowi obejmuje podanie szczepionki błoniczo-tężcowo-krztuścową trzykrotnie w odstępach 6–8 tygodni – pierwsza, druga i trzecia dawka szczepienia podstawowego, oraz jeden raz w 2 roku życia – czwarta dawka szczepienia podstawowego (uzupełniająca).
Pierwsza dawka szczepionki jest podawana w 2 miesiącu życia, po 6–8 tygodniach od szczepienia przeciw gruźlicy i WZW typu B. Druga dawka – w 4 miesiącu życia (po 6–8 tygodniach od szczepienia poprzedniego). Trzecia dawka – w 5 miesiącu życia (po 6–8 tygodniach od szczepienia poprzedniego). Czwarta dawka podawana jest w 16-18 miesiącu życia.
Do realizacji powyższych szczepień można stosować tzw. szczepionkę pełnokomórkową zawierającą inaktywowane, całe komórki pałeczek krztuśca. Następnie w wieku 6, 14 i 19 lat podaje się dawki przypominające realizowane za pomocą innego rodzaju szczepionki.
Należy pamiętać, że szczepionka przeciw tężcowi jest zalecana również w formie dawki przypominającej co 10 lat w wieku dorosłym.
Szczepienie przeciw tężcowi powinno zostać rozważone przez lekarza również u pacjenta po zranieniu lub u pacjenta narażonego na zranienie, szczególnie w przypadku: osób nieszczepionych lub niekompletnie szczepionych (lub kiedy historia szczepień jest niepewna), oraz jeżeli czas, który upłynął od ostatniego szczepienia przeciwko tężcowi jest dłuższy niż 5 lat (obowiązkowa profilaktyka poekspozycyjna).
Dlatego też, jeżeli tylko między 24 a 29 urodzinami nie zajdzie konieczność podania szczepionki z powodu zanieczyszczonego zranienia, to właśnie w 29 roku życia powinniśmy zadbać o przyjęcie pierwszej zalecanej dawki przypominającej.
Skuteczność szczepionki
Przestrzeganie schematu uodpornienia podstawowego i stosowanie dawek przypominających gwarantuje bardzo wysoką skuteczność szczepionki przeciw tężcowi, która sięga 100%. Tak więc osoba prawidłowo zaszczepiona, otrzymująca stosowne dawki przypominające w odpowiednim czasie może być praktycznie pewna, że nie zachoruje.
Literatura:
- A. Bednarek, i wsp., „Szczepienia ochronne w profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci”, Warszawa 2018, PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
- W. Magdzik, i wsp., „Wakcynologia (wydanie II, poszerzone i aktualizowane)”, Bielsko-Biała 2007, α-medica press.
- A. Zieliński, J. Rudowska, „Tetanus in Poland in 2015”, Przegląd Epidemiologiczny, 2017, 71(3), 373-378.
- Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 31 października 2017r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2018.
