Substancje pomocnicze zawarte w szczepionkach
Czytając skład produktów leczniczych na opakowaniu, często zwracamy uwagę na skomplikowane nazwy substancji aktywnych lub pomocniczych. Poniższy tekst powstał, by nieco wyjaśnić pochodzenie i znaczenie poszczególnych składników szczepionek.
Zestawienie składu szczepionek dostępnych na polskim rynku jest ogólnodostępne . Lista czynników biologicznych oraz związków chemicznych użytych do ich produkcji brzmi jednak dość enigmatycznie, a perspektywa wstrzyknięcia ich do organizmu może wzbudzać pewien niepokój. Warto więc przyjrzeć się bliżej poszczególnym składnikom i poznać celowość ich zastosowania w szczepionce, by przekonać się, że tak naprawdę nie ma powodu do obaw.
Głównym składnikiem każdej szczepionki są antygeny stymulujące wytworzenie swoistych przeciwciał przeciwko drobnoustrojom. To właśnie one odpowiadają za nabycie odporności. Mogą to być żywe, lecz pozbawione czynników zjadliwości wirusy lub bakterie (tzw. atenuowane), martwe drobnoustroje (tzw. inaktywowane) lub ich fragmenty, wyizolowane białka lub polisacharydy, a nawet unieczynnione toksyny bakteryjne, które „pokazują” układowi odpornościowemu, przeciwko czemu ma się uzbroić.
Każda szczepionka zawiera oprócz tego substancje pomocnicze. Możemy podzielić je na kilka typów w zależności od funkcji jaką pełnią w preparacie:
Adjuwanty
Są to substancje wzmacniające odpowiedź organizmu po wprowadzeniu antygenu. Używa się ich jako dodatku do szczepionek inaktywowanych, charakteryzujących się niższą immunogennością, czyli słabszą zdolnością do stymulacji układu immunologicznego. Bez adjuwantu nie zostałaby wytworzona wystarczająco silna odporność na daną chorobę. Oprócz tego, adjuwanty pozwalają na zmniejszenie zawartości antygenów, przy takiej samej odpowiedzi ze strony organizmu szczepionej osoby, dzięki temu można osiągnąć wysoką skuteczność przy podaniu pojedynczej dawki szczepionki. Najczęściej w tym celu stosuje się związki glinu (fosforan glinu, wodorotlenek glinu). W ciągu ostatnich lat pojawiły się nowe adjuwanty, takie jak monofosforylowy lipid A używany do produkcji szczepionek przeciwko HPV lub związek o nazwie MF59 oparty na skwalenie, wchodzący w skład nowych szczepionek przeciwko grypie.
Środki konserwujące
Odpowiedzialne są za ochronę szczepionki przed wniknięciem do niej drobnoustrojów (głównie bakterii i grzybów). Najczęściej stosuje się związki takie jak fenol, 2-fenoksyetanol i tiomersal, o którym niegdyś było głośno w mediach z powodu domniemanego szkodliwego działania. Jak się jednak okazuje, zawarta w nim rtęć w postaci etylortęci nie kumuluje się w narządach i szybko zostaje wydalona z organizmu, w odróżnieniu od metylortęci występującej choćby w rybach i owocach morza. Liczne badania wykazały, że tiomersal nie jest niebezpieczny dla człowieka, a najczęstszym niepożądanym odczynem po jego podaniu jest niewielka miejscowa reakcja alergiczna.
Stabilizatory
Mają zastosowanie jako środki przeciwdziałające szkodliwemu wpływowi zmian temperatury lub ograniczające przyleganie antygenów do ścian fiolki. Mogą być to białka (np. żelatyna), aminokwasy (np. glutaminian sodu) lub cukry (np. laktoza).
Śladowe ilości innych substancji
Związki o różnym przeznaczeniu, używane wyłącznie podczas produkcji, a następnie usuwane ze szczepionki. Do tej grupy możemy zaliczyć:
– Formaldehyd – związek inaktywujący drobnoustroje używany do produkcji szczepionek „martwych”. Organizm ludzki fizjologicznie zawiera znacznie więcej formaldehydu niż znajduje się w dawce szczepionki.
– Białka jaja kurzego – ich obecność związana jest z faktem, że produkcja niektórych szczepionek (przeciwko grypie i wściekliźnie) wymaga hodowli wirusa w zarodkach kurzych
– Białka drożdży – również używane do namnażania antygenów
– Antybiotyki (np. neomycyna, gentamycyna) – ochrona przed bakteriami mogącymi zanieczyścić preparat
Należy pamiętać, że wszystkie substancje wchodzące w skład szczepionek należą do najlepiej przebadanych pod kątem bezpieczeństwa substancji i podlegają odgórnej kontroli jakości. Wyżej wymienione związki nie są szkodliwe dla organizmu, wciąż jednak mogą wywołać u niektórych pacjentów reakcje alergiczne o różnym stopniu nasilenia. Z tego powodu zaleca się po zaszczepieniu pozostać w placówce medycznej na 30-minutową obserwację. Jeśli po którymkolwiek ze składników szczepionki wystąpiła wcześniej ciężka reakcja alergiczna (wstrząs anafilaktyczny występujący z częstością jeden na milion szczepień), stanowi to przeciwwskazanie do podania zawierającego go preparatu. Łagodne, miejscowe odczyny takie jak pokrzywka nie są natomiast powodem, by zaniechać dalszej immunizacji.
Bibliografia:
https://www.cdc.gov/vaccines/vac-gen/additives.htm
https://www.cdc.gov/vaccinesafety/concerns/adjuvants.html
